JEŹDZIECKIE KOMENDY GŁOSOWE
Dzisiejszy wpis będzie traktował o czymś, co do tej pory chyba nigdy nie było poruszane, a mianowicie o komendach głosowych używanych w 16-17-wiecznych Włoszech przy trenowaniu koni. Jeżeli możemy już wyobrazić sobie akademie jeździeckie (LINK), do których podróżowali ówcześni szlachcice z całej Europy by nabywać umiejętności jazdy na koniu pod okiem włoskich mistrzów (LINK) i jak same ówczesne techniki jeździeckie wyglądały (LINK), to teraz będziemy mogli dołożyć do tego kolejny wymiar- dźwięk.
Mój serdeczny przyjaciel- Augusto Boer Bront,
który z zawodu jest uzdolnionym płatnerzem (LINK), jeździ konno, ale przede wszystkim jest
rodowitym Włochem- na moją prośbę nagrał dźwiękowe komendy odnalezione we
Włoskich traktatach. Pozwoli nam to teraz wyobrazić sobie odgłosy z akademii
jeździeckich i odsłuchać je za pomocą przycisków umieszczonych poniżej.
POLSKIE ŹRÓDŁA
Krzysztof Dorohstajski (1603), chociaż nie podał jak precyzyjnie brzmiały Polskie komendy głosowe to wyróżnił kilka sytuacji, w jakich i jak należy ich używać. Tak jak Federico Grisone (1550) stwierdza on, że nie ma straszniejszej kary dla konia niż nagana głosowa i wymienia szereg sytuacji gdzie taką kare należy zastosować i łączyć z innymi pomocami. Również, tak jak Grisone zaleca on, że jak tylko koń się opanuje w swoim zachowaniu należy pogłaskać go ręką po szyi i ‘przypochlebić’ mu. W pracy z młodym koniem Dorohstajski przedkładał karę głosową nad biciem i szarpaniem za wodze. Mamy informację, że komendy głosowe używane były także do ponaglania konia by szedł naprzód.
Wszystkie powyższe zastosowania komend głosowych (oraz jak brzmiały po włosku) znaleźć możemy znacznie szerzej rozpisane we Włoskich traktatach jeździeckich, co prezentuje poniżej.
PODZIAŁ POMOCY JEŹDZIECKICH
Claudio Corte (1562) wyróżnia aż dziewięć pomocy jeździeckich ‘Di voce, di bachetta, di briglia, di polpe di gambe, di staffa, di speroni, di persona, di terreni, e d’acque.’- (głos, palcat, uzda, łydka, strzemię, ostrogi, ciało jeźdźca, teren, woda). Co do pomocy głosowych sugeruje on, że należy modulować ton w zależności od wykonywanego ćwiczenia i ‘fantazji’ konia. Wspomina on, że należy używać innego tonu dla źrebaka, innego dla konia, który zaczyna dobrze iść, innego dla ogiera, innego dla konia leniwego, innego dla posłusznego, innego podczas zatrzymywania, innego w zwykłym galopie, innego w energicznym, innego w ciasnych obrotach, innego w ‘raddoppiate’ (pirouettes) i innego w ćwiczeniach nad ziemią, a jeszcze innego w ‘carriere’ (szarża w pełnej prędkości).
Federico
Grisone dzieli pomoce na siedem rodzajów i wyróżnia komendy głosowe jako te,
których koń boi się najbardziej:
‘I pamiętajcie, że konia można dyscyplinować na siedem sposobów: głosem, palcatem, uzdą, łydką, strzemionami, ostrogami i obrotami. Karcenie głosem, jak już mówiłem, budzi największy strach i dopóki jest stosowane, tym mniej [koń] się denerwuje i pomaga w każdym nieporządanym zachowaniu [konia].’
Grisone rekomendował
również, ażeby czułemu koniowi przygotowując go do ciasnego obrotu aplikować
komendy głosowe zanim jeździec użyje ostróg, dzięki czemu koń miał wykonać
manewr lepiej i bez dodatkowych pomocy. Dodatkowo jeźdźcowi pozwolić to miało rozpoznać
jak wiele pomocy jeździeckich koń potrzebuje.
KOMENDY GŁOSOWE
1. NAPRZÓD & POPĘDZADNIE- Corte chce, aby użyć głosu, jaki wydają kobiety, gdy wołają swoje kurczaki, co robi się poprzez przyczepienie języka do podniebienia i utrzymaniu warg otwartych, a następnie natychmiastowym oderwaniu go, wydając dźwięk- jest to opis ‘kląskania’. Corte proponuje, aby używać tego znaku w stępie, w kłusie, w szybkim galopie i w galopie z furią. Grisone proponuje ‘kląskanie’, aby młodym koniem ruszyć do przodu, lub gdy koniowi brakuje ‘pasji’ w wykonywaniu manewru.
2. POSATA & CORVETTE & ZWROTY W PIRUECIE- ‘Kląskanie’ zalecali używać Pasqual Caracciolo (1566), Grisone i Corte także przy bardziej skomplikowanych manewrach, takich jak ‘posata’ (podobne do levady), ‘corvette’ (współczesne terre a terre) oraz przy zwrotach w ciasnych ‘volte’ (piruet). Grisone chcąc ciasno obrócić konia zalecał, aby wykonać ‘posate’, gdzie wraz z innymi pomocami miał zachęcać konia ‘kląskaniem’ do podniesienia, a kiedy koń był w trakcie wykonywania drugiego podniesienia (będąc przodem w powietrzu) należało dać kolejne ‘kląsknięcie’ i obrócić konia na wybraną stronę.
-‘Hop, hop’
4. ZATRZYMANIE & ‘PÓŁPARADA’– Kiedy koń miał dobre pojęcie jak wykonać zatrzymanie, to wymagał on już tylko użycia komendy głosowej, natomiast używanie ostróg i palcata pozostawiano, aby go zdyscyplinować i umożliwić mu swobodne poruszanie się w przód (Grisone). Caracciolo zalecał takie same komendy, jak Grisone do przytrzymania konia, aby szedł bezpieczniej na nogach, bardziej uniesiony, oraz lżejszy na przodzie i tyle. Powinny być wykonane w odpowiednim czasie, z tonem zachęcającym:
-‘Hap, hap’
-‘Hep, hep’
5. SZARŻA- Grisone, Caracciolo i Corte, aby popędzić konia w ‘repolone’ (passada) do szarży z pełną prędkością na linii prostej (carriere) używali takich słów:
-‘Eya, eya’
-‘Via, via’
-‘Ai, ai!’
6. COFANIE- Grisone,
aby cofnąć konia, oprócz pomocy palcata i wodzy, zalecał głębokim tonem
powiedzieć:
-‘Addietro,
addietro’ (Cofnij się,
cofniej się)
7. CIAMPETTA / GAMBETTA - Przy
nauce tego manewru, który jest pół piruetem (obrót o 180 stopni) wykonanym w
jednym skoku konia (dziś zwanym w szkole Doma Vaquera- ‘media vuelta’), chcąc podnieść i obrócić konia według Corte należało
wypowiedzieć:
-‘Sù, sù’ (Up, up)
-‘Leva leva’ (Lift, lift)
8. KLĘKANIE- Kiedy chciano
nauczyć konia klękać Claudio Corte zalecał użyć:
-‘Giù, giù’ (W dół, w dół)
-‘Abbassa, abbassa’ (Niżej, niżej)
KARANIE GŁOSEM
Grisone, jako jedyny zaprezentował nam cały
szereg ‘nagan’, jakie można było rzucić w stronę konia, aby go zmitygować i
doprowadzić do posłuszeństwa.
„(...)
powiem wam, że kiedy [koń] wykazuje jakiekolwiek niewłaściwe zachowanie, takie jak potrząsanie
głową, podnoszenie się, napieranie na kiełzno lub wykonuje inne błędy, kara głosowa
musi być przerażająca i gniewna, i wypowiesz z surową naganą, którekolwiek z
tych słów, jakie bardziej Ci się podobają:
|
-‘Orsu, orsu’ -‘O la, o la’ -‘Ha ha traditore’ -‘Ha ribaldo’ -‘Torna, torna’ -‘Ferma, ferma’ -‘Torna qui, torna qui’ |
(Chodź tu, chodź tu!) (I co teraz, i co teraz!) (Ha, ha, zdrajco!) (Ha łajdaku!) (Wróć, wróć!) (Stop, stop!) (Wróć tu, wróć tu!) |
NAGRADZANIE GŁOSEM
Grisone pisze również jak konia nagrodzić,
kiedy już się opanuje:
‘Ale
gdy [koń] się podda, natychmiast zamilknij lub miłym i niskim tonem zmień głos,
zawsze go uspokajając i dotykając prawą ręką szyi, czy to wzdłuż grzywy, czy w
kierunku kłębu, czasami go drapiąc lub przytłumionym głosem mówiąc:
-‘Ho, ho, ho, ho’
ŚWIST PALCATA
Jednak pomoce dźwiękowe nie tylko mogły być wydawane za pomocą ust jeźdźca, ale także za pomocą palcata. Valerio Piccardini w ‘grupato’ (podskakiwanie tyłem i przodem na tą sama wysokość podobnie do współczesnego terre a terre) zalecał, by w trakcie zmiany kierunku - zmieniając równocześnie pomoc palcata z jednaj strony na drugą - wydać whistle lub dotknąć koni, aby pomóc mu się wyprostować.
ETYKIETA DWORSKA
Claudio Corte zastrzegał, aby pomocy głosowych nie używać w obecności książąt i dostojnych rycerzy. Nie wolno było w ich obecności koni besztać i wydawać głośnych krzyków. Nie chodziło tylko o same wrzaski, ale także o to, że jeździec ma wtedy szeroko otwarte usta w obecności dostojnych ludzi. Pirro Antionio Ferraro (1602) wspominając o jeźdźcach, którzy skręcają swój tułów, uderzają nogami i krzyczą jak myśliwi, uznaje ich nawyki za jasny i oczywiste znak, że opanowali sztukę jeździecką bez mistrza i dalej pisze tak:
‘Dlatego też, jeśli muzyk nie powinien nadmiernie otwierać ust, mówca używać nieproporcjonalnych gestów, a szermierz nieprzyzwoicie kręcić głową, to nie wiem, dlaczego dozwolone są tak liczne krzyki i ruchy ludzi jeżdżących konno.’
KOŃSKI JĘZYK
Jako ciekawostkę wychodzącą poza techniczne pomoce jeździeckie podaje poniżej, co oznaczają odgłosy, jakie wydaje z siebie koń wg. Krzysztofa Dorohstajskiego.
‘Głos zaś sześcioraki z siebie wypuszcza, którym różne żądze abo doległości oświadcza. Abowiem rżaniem długiem a w zakończeniu cienkiem i podniosłem, znaczy radość i wesołość. Zaś przeciwnie długim także, ale na ostatku spuszczonym a grubszym głosem, znaczy pożądanie towarzysza, abo świerzopy wzywanie. Trzeci, gdy ból jaki wnętrzny abo ranę srogą cierpi, nie czyni żadnego głosu, jedno jęczy, stęka, niemal jako człowiek uskarża się. Czwarty sposób, gdy się rozje abo rozgniewa, bardzo cieniuchno a króciuchno kwiczy. Piąty grubo a prawie ciemno nie słyszno rżąc nakształt lwiego ryku, znaczy bojaźń abo zlęknienie jakie: co bardzo rzadko słyszeć się trafia; we dwu tych ostatecznych, jeśli koń jest wspaniały, uszy ściska, nogami ziemię grzebie, zadem wybija, a zęboma kąsze. Insze głosy czyniąc, znaków ciałem nie pokazuje, acz czasem wesoło rżąc rad podskakuje. Szósty głos wydaje, który gruby przerywając czyni bardzo śmiechu człowieczemu podobny, a to koń czyni chciwością poruszony, stojąc blisko świerzopy abo konia którego miłuje, bądź też siano abo owies widząc, pożądania znak wydaje.’
PS.
Rysunki pozwoliłem sobie zaczerpnąć z wydania 'The Compleat Horseman' (1614) by Gervase Markham, edited by Dan Lucid with pictures by Pauline Baynes (1975).
