Polskie źródła niestety skąpe są w szczegółowe opisy elementów dosiadu, jednak zwracając uwagę na subiektywne sformułowania, takie jak: „siedzieć prosto”, „jakby stał na ziemi”, „pięta w dół”, czy też „patrzeć między uszy konia”, możemy odnaleźć, że te same elementy pokrywają się ze sformułowaniami pojawiającymi się we włoskich pracach i jak się później okaże zalecany i najpopularniejszy dosiad w Europie zwany był „alla brida”.
Poszukując
dosiadu, jaki był stosowany w najlepiej wyedukowanych kręgach i zalecany przez europejskich
mistrzów jeździeckich należałoby w pierwszej kolejności szukać informacji we włoskich
traktatach, ponieważ na ten okres historyczny Włosi byli uważani za wzór do naśladowania
w tej dziedzinie, a można o tym przeczytać TUTAJ.
Oprócz
źródeł polskich i włoskich dodane zostały również źródła od innych narodowości,
by pokazać jak szeroko te elementy były powtarzalne w Europie oraz jeszcze
nieco rozjaśnić poszczególne zagadnienia. Artykuł został również wsparty ikonografią,
co pozwoli na porównanie obrazu z opisem.
Nie zostanie
tu jednak opisana pozycja lewej dłoni z wodzami, ponieważ temat ten wymaga
zupełnie oddzielnego potraktowania.
ŹRÓDŁA
POLSKIE
Pierwszym źródłem będzie dzieło Krzysztofa Pieniążka (1607), który najobszerniej wyjaśnił elementy dosiadu oraz zaprezentowana została grafika z jego strony tytułowej (Fig. 1).
"(...) tedy ani w kłusie, ani w bieganiu
nie ma najmniej, ani na stronę, ani na owę przemykać [przesuwać] się, ale co
najprościej usieść. (...) A tak na koniu ma siedzieć co najstateczniej, a jeśli
usarz, tedy półbotka pośrodkiem [strzemienia]. W strzemieniu nogę przy koniu, a
napiętkiem [piętą] ku dołowi u boku końskiego dzierżeć ma, ale tak, jakoby go
najmniej ostrogami bez potrzeby nie tknął. Ręka lewa, z wodzami przy kłąbie
między palce ją włożywszy, dla równości. A prawa zasię na swym udzie z końcem
wodze, abo buławę (...) A na nie wyćwiczonym zaś koniu palcat aby miał w ręku
prawej (...) siedzieć na nim prosto, łystkami [łydkami] obecnie [całymi] ścisnąwszy,
zaczym mu się nie będą nogi w strzemieniach trząść.
(...) W bieganiu tedy aby nigdzie inaczej,
jedno między uszy koniowi patrzał, bo jeśli inaczej, będą obadwa barzo chybiali
kształtu (...)"[1]
Fig. 1. Widoczny dosiad ze strony tytułowej „Hippika…” Krzysztofa Pieniążka (1607).
Mamy, więc elementy takie jak: siedzieć prosto, stopa po środku strzemienia, pięta w dół, ręka z wodzami przy kłębie, prawa ręka spoczywająca na udzie lub z palcatem, nogi z łydkami nie odstają od konia oraz by patrzeć między końskie uszy. W większości włoskich prac możemy odnaleźć te właśnie elementy dosiadu, co zostanie dalej pokazane.
Kolejnym źródłem będzie tekst Łukasza Górnickiego, który choć nie był kawalkatorem, ani nie wydał księgi traktującej o jeździectwie to przez jego wysoki status społeczny możemy przypuszczać, że odebrał solidną edukacje i przez to warto przytoczyć i jego (1566):
„(…) a zasię/ jak miło patrzyć na owego/ który ani wyciągnie zbytnie nogi/ ani iey nad miarę skurczy; ale ią nic wrzeczy o jeździe swey nie myśląc/ statecznie trzyma/ sam sobą zlekka/ iako koń stąpi/ hyba; a siedzi bezpiecznie/ nieinaczey iedno iakoby też był pieszo.”[2]
Autor opisuje by nie wyciągać nóg nad miarę (nie stwierdził jednak, by w ogóle ich nie wyciągać) oraz by ich nad miarę nie podkurczać (nie stwierdził jednak, by w ogóle ich nie podkurczać/uginać). Dodaje jeszcze element, który będzie się często powtarzał we włoskich pracach to jest siedzieć „iakoby też był pieszo”.
Kolejna źródło to „Gospodarstwo Jezdeckie, Strzelcze, y Mysliwcze…”, w którym większość wzmianek o dosiadzie została skopiowana z pracy Krzysztofa Pieniążka jednak znaleźć można dodatkowe sformułowanie.
„I jeździec na koniu, Cieśla na domu, Rybak w czołnie, - maja krzepko stać”[3].
W tej pracy odpowiednia długość
puślisk, jaką autor proponuje wymierza się sięgając otworu puśliska końcem
palców ręki i dopasowuje strzemię pod pachę.[4]
Fig. 2. Rycina z „Spraua a lekarstua końskie…” autorstwa Conrada (1532).
Fig. 3. Zygmunt III Waza. Obraz Tomasza Dolabella z 1610 roku (fbc.pionier.net.pl)
ŹRÓDŁA WŁOSKIE
Nie możemy niestety zacytować wiele z najsłynniejszej polskiej książki hippicznej tamtych czasów, ponieważ jak sam autor – Krzysztof Dorohstajski stwierdził, pisał swą księgę dla obeznanych już z podstawami „warownego” dosiadu.[5] W zamian uwagę powinniśmy przyłożyć, co na ten temat zapisał Antonio Pirro Ferraro – nauczyciel jazdy konnej Krzysztofa Dorohstajskiego, gdy ten przebywał we Włoszech.[6]
Antonio Pirro Ferraro poświęca cały rozdział, w jaki sposób jeździec powinien prezentować się w siodle i zatytułował go „Come star debba il cavaliero a cavallo.”[7], czyli „Jak jeździec powinien siedzieć na koniu”.
Wymienia on, że jeździec powinien być „il meno affettato” (najmniej udawany), „star dritto” (siedzieć prosto), „annervato” (mocny) oraz „disciolto” (rozluźniony). Ma też nie okazywać „colerico” (choleryczności), a twarz ma wyrażać „allegro” (radość).
Choć Ferraro opisuje by siedzieć prosto to fragment dalej pisze „alquanto il corpo in dietro, & unito con l’arcione di dietro” („ciało nieco w tył i zjednać się z tylnym łękiem”).
Ferraro dalej dzieli dosiad na trzy części (dwie mobilne i jedna niemobilna).[8]
Pierwsza
mobilna to tors, który ma być rozluźniony.
Druga część
jest niemobilna i jest to część od talii do kolan. Ta część ma być „quasi inchiodato tra i due borroni della
sella” („prawie przybita między
dwiema poduszkami siodła”[9]).
Trzecią
częścią jest noga od kolana w dół, która ma opadać w kierunku popręgu, a stopę
należy wysunąć na dwa palce przed strzemię i przesunąć w przód na
długość około pół dłoni oraz należy obrócić ją do wewnątrz w kierunku łopatki
konia.
Obcas ma zostać opuszczony jak
najbardziej w dół, co ma dawać większą stabilność. Autor zaleca również,
by obcas kierować nieco na zewnątrz, aby młody i niedoświadczony jeździec nie „oszukiwał”
ostrogami.
Ramiona powinny być równe. W ręce lewej mają znajdować się wodze, a ręka prawa powinna trzymać palcat lub broń, lub też może być oparta na środku pasa jeźdźca. Łokcie mają być nieco odsunięte od boków.
W dziele umieszczona jest poniższa grafika (Fig. 4) doskonale obrazująca opisywany przez Ferraro dosiad, którego z pewnością uczył się Dorohstajski.
ELEMENTY DOSIADU
Ferraro w precyzyjny sposób zaprezentował dosiad, jaki opisywali również inni Włoscy, Niemieccy, Francuscy, Angielscy i inni autorzy dzieł hippicznych XVI-XVII wieku. Poniżej przedstawione zostały wyszczególnione sformułowania elementów dosiadu oraz który autor zamieścił je w swojej pracy.
Oczywiste jest
to, że między poszczególnymi autorami występowały pewne różnice. Są one jednak
na tyle niewielkie, że wciąż można tu mówić o analogicznej technice dosiadu.
1.
SIEDZIEĆ PROSTO
O tym by siedzieć
prosto wspominają Pieniążek[10],
Palmieri[11],
Pluvinel[12], Fiaschi[13], Corte[14], Ferraro[15],
Piccardini[16], Massari[17],
Galiberto[18] oraz
Markham[19].
Wskazówkę tą należy odczytywać subiektywnie,
ponieważ mogło to oznaczać tors jeźdźca odchylony nieco w tył jak wspomniał
Ferraro.
2.
JAKBY STAŁ NA ZIEMI
O tym by przyjąć
pozycje jakby stał na ziemi lub jakby był pieszo piszą między innymi Górnicki[20],
Palmieri[21],
Pluvinel[22], Grisone[23], Fiaschi[24],
Galiberto[25], Corte[26], Caracciolo[27] czy też
Markham[28].
I znów należy to odczytywać nie dosłownie, ponieważ w przypadku
przedstawienia dosiadu przez Ferraro (Fig. 4), lub Pluvinel’a (Fig. 5) widać
wyraźnie, że jeździec jest po za równowagą, która pozwalałaby mu stać na
ziemi. Należy, zatem rozumieć to, jako subiektywne poczucie balansu na koniu.
Już nawet Ksenofont (około 355 p.n.e.), którego często przytaczali renesansowi
autorzy pisał, by siedzieć „as thought he
were standing upright with his legs apart”
[29]
(„jakby myślał, że stoi z rozstawionymi
nogami”).
Fig. 5. Grafika z pracy Pluvinela "The Maneige Royal" (1626).
3.
PIĘTA W DÓŁ
O potrzebie obniżenia pięty w dół pisze Pieniążek[30], Galiberto[31], Pluvinel[32], Piccardini[33], a także Ferraro[34], który wyjaśnia:
„(…) il calcagno al possibile verso basso, laqual cosa, è non solo di molta importanza per tal’effetto, ma ne proviene maggior fermezza nella gamba (…)”[35]
"(...)
pięta jak najdalej w dół, co ma nie tylko duże znaczenie dla [poprawnego]
efektu, ale dodaje też większą stabilność w nodze (...)"
4.
PATRZEĆ MIĘDZY USZY
O patrzeniu między uszy konia wspomina Pieniążek[36], Grisone[37], Galiberto[38], Piccardini[39], Markham[40] i Pluvinel[41].
“Hà da tenere la faccia allegra pigliando la mira nel mezzo dell'orecchie del Cavallo per tenerla dritta.” [42]
„[Jeździec] ma zachować pogodną twarz, umieszczając spojrzenie po środku uszu konia, aby utrzymać je prosto.”
Cytat z Krzysztofa Pieniążka potwierdza po Piccardini powód takiego zabiegu:
„W bieganiu tedy aby nigdzie indzie, jedno między uszy koniowi patrzał, bo jeśli inaczej, będą obadwa barzo chybiali kształtu (…)”[43]
Antoine
de Pluvinel (Francja) znów pokazuje, że jest to subiektywne sformułowanie,
ponieważ zalecał umieścić wzrok nie tylko między uszami konia, ale także ponad
nimi.[44]
5.
KOLANO / STOPA DO KONIA
O potrzebie obrócenia stopy, lub też kolana do konia pisali Corte[45], Galiberto[46], Ferraro[47] i Piccardini[48].
„(…)
voltate le punte di quelli alquanto verso le spalle del cavallo fermandovi in
tal modo di più sulle staffe, che non paia però, che ci abbiate fatto le
radici.”[49]
"(...) czubki [stóp] obróć nieco w kierunku
łopatek konia stabilizując się w ten sposób bardziej na strzemionach, ale nie
wygląda to jakbyś się zakleszczył."
6.
PRZYLEGAJĄCE NOGI
By kolana/uda czy też nogi były umiejscowione ciasno przy koniu wspomina Corte[50], Caracciolo[51], Markham[52], Pluvinel[53], czy też Pieniażek[54].
„Devete
ben far le radici, per così dire, non ne le staffe, ma ne ginocchi, e nelle
coscie, li quali deveno sempre
essere inchiodati non che serrati in sella; dal ginocchio in giù la vostra
gamba sia scioltissima (…)”[55]
„Musisz dobrze się zakorzenić, że tak powiem, nie w
strzemionach, ale w kolanach i w udach, które zawsze muszą być [jakby] przybite
[ale] nie zablokowane w siodle, a od kolana w dół twoja noga powinna być bardzo
luźna (...)”
7.
ŁOKCIE NA ZEWNĄTRZ
Wskazówkę, by
odchylić łokcie nieco na zewnątrz, czy też ramiona daje Ferraro[56],
Piccardini[57],
Simoncelli[58] czy Pluvinel[59]. Pirro
Ferraro lakonicznie stwierdza, że trzymanie łokci ciasno przy bokach będzie
wyglądać „bruttissimo” (brzydko).[60]
8.
ŁYDKA W PRZÓD
Kwestią, którą
warto głębiej poruszyć, a która
dziś może być dla nas niejednoznaczna jest lekkie ustawienie łydek jeźdźca
lekko w przód (Fig. 3, 4, 5, 6).
O tym by stopa jeźdźca znajdowała się
przy łopatce (w linii łopatki) konia wspominają Simoncelli[61], Grisone[62] oraz Pluvinel[63].
By nogi (łydki i stopy) wysunąć nieco w przód pisze Galiberto[64], Pluvinel[65], Caracciolo[66] oraz Ferraro[67].
„(…) all’hora poi dee annervar le gambe, &
ingagliardendosi sù la sella, condurle alquanto più avanti; meno di mezzo palmo in circa
(…)”[68]
"(...) tam następnie powinien utwierdzić nogi i umocnić się w siodle prowadząc je trochę w przód, mniej niż około pół dłoni (...)"
Fig.
6. Grafika od Battista Galiberto (1650)- podpis mówi: „Jak powinieneś siedzieć
na koniu”.
Trzeba zaznaczyć, że wzrost konia zalecany w traktatach
jeździeckich to około 150 cm [LINK], gdzie przy
tak niskim wzroście (jak na obecne europejskie standardy) ułożenie stopy w
okolicy łopatki konia da się osiągnąć niewymuszenie (Fig. 7).
Zdawać by się mogło, że takie ułożenie łydki i stopy powodować będzie opóźnienie w przekazywaniu pomocy lub też, że pomoce nogami będą dostarczane w złym miejscu. Pasqual Caracciolo wyjaśnia, że jest pewna granica w ustawieniu nogi do przodu gdzie traci się stabilność i możliwość swobodnego przekazywania pomocy.
„Lo staffile si dee attaccare alla prima fibbia della sella, vicino alle spalle del cavallo, non già alla deretana, perche il Cavaliere cosi porterà più ornatamente la gamba sua lontana dal ventre d'esso cavallo: Non è però da attaccarsi molto appressato allo scontro della sella, perche non sarebbe stare ben forte il Cavaliere, nè il cavallo si potria cosi presto soccorrere con lo sprone, per la soverchia distanza della gamba.”[69]
„Puślisko
powinno być przymocowane do pierwszej sprzączki siodła, w pobliżu łopatek
konia, a nie z tyłu, ponieważ jeździec będzie niósł nogę bardziej ozdobnie z
dala od brzucha konia. Nie należy jednak mocować [puśliska] bardzo [do przodu] w
starciu w siodle, ponieważ jeździec nie siedziałby zbyt mocno, ani nie mógłby
tak szybko pomóc koniowi ostrogą, ze względu na zbyt dużą odległość nogi [od
brzucha konia].”
DOSIAD „alla
brida” I „alla ginetta”
W dziełach
XVI-XVII wieku znaleźć możemy opisane dwa główne rodzaje dosiadu, to jest „alla
brida” (Fig. 4) i „alla ginetta” (Fig. 13). Dosiad “alla ginetta” był głównie
zażywany w Hiszpanii i częściowo we Włoszech.[70]
Dosiad opisany w niniejszym artykule zwany był „alla brida”, a słownik włosko-hiszpański z 1620 roku rozróżnia oba dosiady w ten sposób:
“Cavalgar a la brida. cavalcare con le staffe lunghe, e con le gambe
distese, e non alla Ginnetta, cioè co'pie raggricchiati.”[71]
“Jeżdżenie „a la brida” [to] Jeżdżenie z
długimi strzemionami [puśliskami] i z nogami rozciągniętymi i nie jest to
[jeżdżenie] „alla ginetta”, które jest z nogami podciągniętymi.”
Fig. 13. Dosiad w stylu „alla gineta” – Pirro Antonio Ferraro (1602).
Warto przytoczyć, że według Baldassare Castiglione idealny dworzanin powinien umieć siedzieć w każdym rodzaju siodła i co za tym w domyśle idzie musi potrafić przyjąć różne rodzaje dosiadu.
“Pero'voglio chel nostro Cortegiano sia perfetto Cavalier d'ogni sella (...)”[72]
„Chcę, aby nasz dworzanin był idealnym jeźdźcem w każdym siodle (…)”
Również w polskich źródłach możemy odnaleźć zalecenia jak siedzieć w różnych rodzajach siodeł i jak pisze Pieniążek (1607) wskazując na inny rodzaj dosiadu w porównaniu do dosiadu usarza.
„W jarczaku, w tym już samemi kolanami musi się trzymać.”[73]
Warto porównać powyższy cytat z fragmentem z „Pobudka zacnym synom korony” (1620) gdzie autor odwołuje się do usarza by:
”Nóg nie trzymać w strzemieniu z kozacka”[74]
Z „kozacka”, czyli zapewne podkurczonych pod siebie.
W żadnej pracy z XVI-XVIII w. nie znalazłem wzmianki o „anglezowaniu” i choć Valerio Piccardini pisze:
“Deve il Cavaliero star
avertito à non muovere il corpo, per non pigliar quell onda come fanno li
Postiglioni.”[75]
„Jeździec musi być
uważny, aby nie poruszał swoim torsem, aby nie falować tak, jak robią
pocztylioni.”
Jednak z pewnością nie mówi on o anglezowaniu w kłusie, ponieważ w tym fragmencie tekstu Piccardini omawia galop.
GEOMETRIA PLUVINELA
Choć wybiega to poza źródła włoskie to wyjątkowe grafiki z tego okresu,
gdzie jeździec i koń wpisani są w geometryczny wzór czworokąta odnajdujemy w
dziele Antoine
de Pluvinel’a (1626 – Francja, Fig. 14) oraz kopiując po nim w książce Ernst’a
Abraham’a von Dehn’a (1637 – Niemcy, Fig. 15).
Warto nadmienić, że przez sześć lat Pluvinel studiował jazdę konną we Włoszech u włoskiego sławnego mistrza Giovan Battista Pignatelli[76].
Fig.
14. Grafika przedstawiająca dosiad z dzieła Antoine de Pluvinel.
Pluvinel nie wyjaśnia, ani wpisania w kwadrat, ani pionowych
linii jakie zaznaczył na powyższej grafice, a tłumacząc tekst, który znajdujemy obok
rysunku wygląda to tak:
„ZASADY, KTÓRYCH JEŹDZIEC POWINIEN PRZESTRZEGAĆ
AB Twarz jeźdźca powinna patrzeć prosto między uszy konia.
CD Ramiona są równo cofnięte, tworząc z tyłu niewielkie zagłębienie i wysuwając przednią część talii do przodu.
EF Lewa ręka trzyma uzdę około trzech palców nad łękiem
siodła.
G Prawa ręka trzyma lekko opuszczony palcat działający w
kierunku lewego ucha konia.
H Oba łokcie jednakowo oddalone od ciała.
I Nogi do przodu i
kolana do konia.
KL Czubek stopy blisko łopatki konia, a pięta niżej niż czubek stopy obraca się na zewnątrz.”[77]
Dehn zaznacza w
swojej pracy, że wzorował się na Pluvinel’u, także i on nie objaśnia nam
zaznaczonych linii i jedynie powtarza wszystko po Pluvinel’u.[78]
Fig. 15. Grafika
przedstawiająca dosiad z dzieła Ernst Abraham von Dehn.
Zdawać by się mogło, że w omawianym dosiadzie nogi ulegają wychyleniu przed linię bark-biodro-pięta, jednak poprowadzenie linii (Fig. 16) pokazuje, że jeździec wciąż utrzymuje postawę wyprostowaną, a jedynie zrotowaną w osi bioder.
Fig. 16. Naniesienie czerwonej linii bark-biodro-pięta.
ZMIANY W DOSIADZIE
Warto wspomnieć, że w drugiej połowie XVII i początku XVIII wieku sławy świata jeździeckiego zaczęły w inny sposób opisywać prawidłowy sposób dosiadu.
W pracach William’a Cavendish’a (1658)[79], Friedrich’a
d’Eisenberg’a (1727)[80], czy też
pracy François Guérinière (1731)[81]
można zauważyć odmienny opis umieszczenia jeźdźca na koniu, niż ten wspominany
przez włoskich mistrzów. Autorzy ci proponują by siedzieć na kroczu, nie na pośladkach
z wypchniętą talią w przód, gdzie między tylnym łękiem, a pośladkami należy pozostawić
przestrzeń na dłoń. Nogi natomiast mają iść prosto w dół z łydkami niedotykającymi
boków konia (Fig. 11).
PODSUMOWANIE
Choć tematyka
dosiadu zawsze pozostanie niewyczerpana to przytoczenie wielu prac różnych XVI-XVII
wiecznych mistrzów dodaje coś nowego do rozjaśniania historii jeździectwa.
Pułapką może być porównywanie ówczesnego dosiadu do
współcześnie nam znanych zasad i preferencji, ponieważ uważam, że w pierwszej
kolejności należy sposób dosiadu rozpatrywać pod względem celu, jaki człowiek
pragnie osiągnąć podczas jazdy. W tym wypadku byłby to trening jeźdźca i konia
do walki[82],
co narzuca potrzebę stabilnego dosiadu z silnym oparciem na elementach siodła i
takie też zalecenia możemy znaleźć w powyższych (i nie tylko) cytatach.
Dosiad ten jest zapewne także kompromisem między powodowaniem bronią (która posiada swój ciężar i bezwładność przy władaniu nią) w walce a, wykonywaniu koniem na polu bitwy skomplikowanych manewrów takich jak: koła, ślimak, wężyk, repelon, czy też redopia, które to były zalecane właśnie do walki.[83]
Najlepszym jednak dowodem na skuteczność tej techniki będzie to, że dawniej jeźdźcy byli w stanie wykonywać wszystkie powyższe manewry włącznie ze szkołą nad ziemią, czyli: groppata, capiola, corvetti, salto montone, ciambetta, passeggiare, d’un salto & d’un passo i ballotada.
Biorąc pod uwagę zebrane informacje można przyjąć, że
omawiany dosiad głównie opierał się na części „niemoblinej”, czyli na miednicy,
udach i kolanach, a także na asekuracji na tylnym łęku oraz poduszkach siodła
zwanych z włoskiego „borelli” / „borroni”[84],
a z polskiego „zasiadacz”[85]
(Fig. 12). Poszukiwano, także solidnego oparcia na strzemionach.
Natomiast elementy takie jak tors z głową, ręce oraz
łydki ze stopami miały pozostać mobilne.
Ciężko
stwierdzić, żeby zasady dosiadu, jaki został tu opisany były znane wszystkim
zażywających konia wierzchem. Do grona jeźdźców zaznajomionych z opisaną
techniką zaliczyć można szlachetnie urodzonych, którym to były dedykowane
traktaty jeździeckie[86],
najlepiej wyedukowanych[87],
zatrudnionych na dworach kawalkatorów[88],
a także przez formacje kopijników takich jak usarze.[89]
PS
Polecam również
artykuł o tej samej tematyce autorstwa Giovanni Battista Tomassini:
Poniżej znajdują się dodatkowe grafiki przedstawiające dosiad z innych dzieł różnych autorów.
REFERENCJE:
[2]
Górnicki, s. 42-43.
[3] Wójcicki,
s. 321.
[4]
Wójcicki, s.321.
[5] Dorohstajski, s.93.
[6] Dorohstajski, s.21.
[7] Ferraro, s.40.
[8] Ferraro, s.40.
[9] Są to dwie poduszki, jedna z przodu i jedna z tyłu, między którymi znajduje się udo jeźdźca. Jak na Fig. 12.
[10] Pieniążek, s.32.
[11] Palmieri, s.77.
[12] Pluvinel, s.26.
[13] Fiaschi, s.84.
[14] Corte, s.59.
[15] Ferraro, s.40.
[16] Piccardini, s.9.
[17] Massari, s.6.
[18] Galiberto, s.61.
[19] Markham, s.43.
[20] Górnicki, s. 42-43.
[21] Palmieri, s.77.
[22] Pluvinel, s.26.
[23] Tobey, s.109.
[24] Fiaschi, s.84.
[25] Galiberto, s.61.
[26] Corte, s.59.
[27] Caracciolo, s.366.
[28] Markham, s.43.
[29] Xenophon, s.41.
[30] Pieniążek, s.31.
[31] Galiberto, s.61.
[32] Pluvinel, s26.
[33] Piccardini, s.9.
[34] Ferraro, s.42.
[35] Ferraro, s.42.
[36] Pieniążek, s.32.
[37] Tobey, s.107.
[38] Galiberto, s.61.
[39] Piccardini, s9.
[40] Markham, s.43.
[41] Pluvinel, s.26, 29.
[42] Piccardini, s.9.
[43] Pieniążek, s.32.
[44] Pluvinel, s.26.
[45] Corte, s.69.
[46] Galiberto, s.61.
[47] Ferraro, s.42.
[48] Piccardini, s.9.
[49] Corte, s.69.
[50] Corte, s.69.
[51] Caracciolo, s.366.
[52] Markham, s.43.
[53] Pluvinel, s.26.
[54] Pieniążek, s.31-32.
[55] Corte, s.69.
[56] Ferraro, s.42.
[57] Piccardini, s.9.
[58] Simoncelli, s.98.
[59] Pluvinel, s.26.
[60] Ferraro, s.42.
[61] Simoncelli, s.98.
[62] Tobey, s.108-110.
[63] Pluvinel, s.26.
[64] Galiberto, s.61.
[65] Pluvinel, s.90.
[66] Caracciolo, s.366.
[67] Ferraro, s.40-42.
[68] Ferraro, s.40-42.
[71] Franciosini, s.117.
[72] Castiglione, s.17.
[73] Pieniążek, s.32.
[74] Rakowiecki, s.532.
[75] Piccardini, s.31.
[76] Pluvinel – „Publisher’s foreword”
[77] Pluvinel, s.29.
[78] Dehn, s.25-26
[79] Cavendish, s.29-30.
[80] Eisenberg, s.36.
[81] Gueriniere, s.40.
[82] Dorohstajski, s.117; Tobey, s.65; Massari, s.19; Caracciolo, s.327; Simoncelli, s.34, 104-105; Gamboa, s.30.
[83] Dorohstrajski, s.82,92; Corte, s.96-97; Tobey, s.251, 253; Caracciolo, s.463.
[84] Ferraro, s.40; Caracciolo, s.363.
[85] Wójcicki, s.318.
[86] Dorohstajski – okładka; Caracciolo, s.327; Simoncelli, s.4; Corte, s.2; Gamboa, s.6; Francesco – przedmowa.
[87] Żołądź, s.7-10.
[88] Rykaczewski, s.200.
[89] Pieniążek, s.31-32.
BIBLIOGRAFIA:
Pieniążek, Krzysztof. "Hippika albo Sposob Poznania, Chowania Y Stanowienia Koni / Przez Krzysztopha Pieniazka Pisana Anno Domini 1607", Kraków? 1607.
Górnicki, Łukasz. "Dworzanin polski", Kraków; W Drukarniey Andrzeia Piotrkowczyka, 1639.
Wójcicki, Władysław. "Biblioteka Starożytna Pisarzy Polskich", Tom III, Warszawa; s. Olgenbrand 1854.
Dorohostajski, Krzysztof. Hippika to jest księga o koniach. Kraków; Czas, 1861.
Ferraro, Pirro Antonio. Cavallo frenato di Pirro Antonio Ferraro,... diviso in quatro libri. Precede l'opera di Gio. Battista Ferraro,... dove si tratta il modo di conservar le razze,... disciplinar cavalli e il modo di curargli.. Neapol: Antonio Pace, 1602.
Palmieri, Lorenzino. "Perfette regole, et modi di cavalcare", Wenecja; Barezzo Barezzi 1625.
Pluvinel, Antoine. The Maneige Royal. Xenophon Press, 2010.
Fiaschi, Cesare. Trattato dell'imbrigliare, maneggiare, et ferrare Cavalli.
Venice: Somascho, 1598.
Corte, Claudio. Il cavallerizzo di Claudio Corte di Pavia, nel qual si tratta della natura de cavalli, del modo di domarli, & frenardi. Et di tutto quello, che à cavalli & à buon cavallerizzo s’apartiene. Venice: Giordano Zilletti, 1562.
Piccardini, Valerio. Scritti de Cavaleria. Około 1600; archive.org
Massari, Alessandro. Compendio dell'heroica arte di caualleria del sig. Wenecja; Francesco Bolzetta, 1600.
Galibero, Battista. "IL CAVALLO DA MANEGGIO". Wiedeń; GIOVAN GIACOMO 1650.
Markham, Gervase. Cavalarice. Or the English horseman”, London: E. Allde for E. White 1617.
Tobey, Elizabeth. Federico Grisone's "The Rules of Riding". Tempe, Arizona: ACMRS, 2014.
Caracciolo, Pasqual. La gloria del cavallo. Venice: Gabriel
Giolito. 1557.
Simoncelli, Monte. Il Simoncello, o vero Della caccia. Dialogo di Baldouino di Monte Simoncelli. De Signori di Viceno gentil'huomo della Camera del serenissimo Gran Duca di Toscana. Florence: Zanobi Pignoni, 1616
Tomassini, Giovanni Battista. The Italian Tradition of Equestrian Art: A Survey of the Treatises on Horsemanship from the Renaissance and the Centuries Following. Virginia: Xenophon Press, 2014.
Franciosini, Lorenzo. Vocabolario español e italiano. II book. 1620.
Castiglione, Baldassare. IL CORTEGIANO DEL CONTE BALDASSARRE CASTIGLIONE. Venice: Paulo Vgolino, 1599.
Rakowiecki,
Wojciech. "Pobvdka Zacnym Synom Korony Polskiey do służby Woienney : Na
Expedicyą przeciwko nieprzyiaciołom Koronnym Roku Panskiego", Kraków;
Drukarnia Franciszka Cezarego 1620.
Dehn, Ernst Abraham. Kurtze doch eigendliche vnd gründliche Beschreibung von abrichtung vnd Zäumung der Rosse”, Dressden : Bey Gimel Bergen, 1637.
Cavendish, William. "Nouvelle Méthode pour dresser les chevaux... par Monseigneur le duc de Newcastle. Traduction nouvelle sur l'original anglois... par M. de Solleysel,...", Paryż; Gervais Clouzier 1677.
D’Eisengerg. The Art of Riding a Horse or Description of Modern Manege in its perfection by Baron d’Eisenberg. Xenophon PR LLC: 2017.
Gamboa, Giovanni. "La Raggione dell'arte del caualcare". Palermo; Gio. Antonio de Franceschi, 1606.
Romano, Francesco. La Perfettione del Cavallo. Rome. Michele Hercole, 1669.
Żołądź, D. (1994). Podróże edukacyjne XVI i XVII wieku - próba
typologii. Biuletyn Historii Wychowania, (1), 7-10.
https://doi.org/10.14746/bhw.1994.1.2
Rykaczewski,
Erazm. "Relacye nuncyuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku
1548 do 1690", Wydanie Biblioteki Polskiez w Paryżu. I, Tomy 1-2, Paryż;
Behr 1864.
