W poniższym artykule zostały informacje o wzroście koni, jaki był zalecany przez mistrzów jeździeckich oraz weteranów wojennych z XVI-XVII wieku. Oprócz opisów z podaną miarą zawarte zostały także grafiki z epoki porównujące wielkość człowieka do wzrostu konia. Oczywiście jest to tylko jedna z cech zalecanego eksterieru.
W Polskich źródłach pisanych na omawiany okres brak jest informacji o dokładnym wzroście konia, który najlepiej nadawałby się do wykonywania opisywanych manewrów. Znajdujemy jedynie subiektywne informacje jak ta u Marcina Siennika (1564), gdzie proponuje konie rosłe przeznaczyć do jazdy.
„(…) Ale duży bywa ku jeżdżeniu.”[1]
Anonimowy autor w „Gospodarstwo jezdeckie, strzelcze, y mysliwcze” (po 1609) wskazał, że ćwiczenia zawarte w Polskich traktatach jeździeckich były zalecane także jeźdźcom formacji husarskich.[2] Natomiast Stanisław Sarnicki około 1580 roku pisał:
„Usarzowi srednie[g]o konia potrzeba.”[3]
Inny fragment z wotum Jana III Sobieskiego z 1676 roku o petyhorcach, czyli lekkiej odmianie husarii pisze:
"Do petyhorskich bowiem służby ćwiczenia naprzód trzeba [konia] wielkiego, bo to takaż kopija, jako i usarska, trzeba konia rosłego i dużego, o które teraz trudno (...)"[4]
„Mały”, „duży” czy „średni” pozostają jednak tylko subiektywnym określeniem.
Często na różnorakiej ikonografii z okresu (bez znaczenia regionu, kultury, statusu, przeznaczenia ilustracji etc.) gdzie jeździec przedstawiony jest w "klasycznej" pozie jeździeckiej zauważyć można, że stopa jeźdźca jest przedstawiana poniżej linii brzucha konia lub równo z nią (Fig, 1, 2, 3, 4), natomiast pieszy człowiek jest wyższy o głowę jeśli mierzyć od kłębu konia (Fig. 5, 6). Zatem jeśli przyjąć, że średnia wzrostu dla człowieka z ówczesnej Europy to około 160-170 cm[5] (choć ta wartość mogła być jeszcze niższa jak wykazał to Radosław Sikora w tym WPISIE). Wtedy koń musiałby mieć około 150-160 cm wzrostu by spełnić subiektywną zależność „stopa-linia brzucha” którą potwierdzają źródła z epoki. (współczesne przykłady porównawcze na końcu artykułu).
Fig. 3. Ernst Abraham von Dehn, greman riding master- 1637. Fig. 4. Winged hussar. "Pobudka zacnym synom korony" 1620.
Fig. 5. Stefano della Bella. Poł. XVII w. Fig. 6. "Ippokomike" 1570 Jost Amman
Poniżej zapiski i ikonografia ułożona chronologicznie z różnych regionów Europy. Najczęściej jednak nie mamy dokładnej informacji jak mierzono ówcześnie konie. Z zebranych źródeł jedynie Gueriniere opisuje pomiar od ziemi do kłębu konia.
W zamku Pandone Venafro znajdują się freski pochodzące z początku XVI wieku. Opisy pod nimi mówią nam, że konie zostały namalowane w naturalnej wielkości. Ten konkretny fresk (Fig. 7) pochodzi z 1523 i koń na nim przedstawiony ma około 150-170 cm wysokości w kłębie. [6] Dodatkowo podpis mówi nam, że koń ten ma 4-5 lat.
"LOBAIO STELLA GINECTO FAVORITO CHE E DE
QUESTA TAGLIA RETRACTO DE NATURALE DE QUATTRO IN CINQUE ANNI ADI XXIII DE MAGIO
MDXXIII"
Fig. 7. Fresk
z zamku Venafro.
Claudio Corte (1562) opisując przez cały rozdział „Dell modo d’aiutar il cavallo ad ogni sorte di maneggi à i repeloni” jak prawidłowo powinny być wykonywane ćwiczenia kwituje:
„(…) le più
utili, et anco le più belle, che si faccino con ginetto, et cavallo da due
selle.”[7]
„(…) [ćwiczenia], najbardziej przydatne, a zarazem najpiękniejsze, które wykonuje się za pomocą „ginetto”[typ konia] i średniego wzrostu.”
W
traktacie autorstwa Cesare Fiaschi (1563) również znaleźć możemy grafikę (Fig. 8) dającą wskazówkę,
co do wzrostu konia. Zauważyć można, że jeździec ma stopę poniżej linii brzucha
konia, a pieszy na ziemi jest, co najmniej o głowę wyższy od kłębu konia.
Fig. 8. Traktat Cesare Fiaschi. Dopasowywanie munsztuka do konia.
Kolejny autor - Pasqual Caracciolo (1566) rozróżniając konie duże i średnie przypisuje im inne zalety w działaniach bojowych.
„(...) ma de la statura si è da far non picciola differenza, perche i
cavalli grossi son buoni solamente ne i singolari abbattimenti, ò in una
giornata Campale, dove bisognasse di comparire armato di tutte armė, dovendosi
combattere con grossa Cavalleria: ne'quali casi importa molto, che s'habbia
cavallo di vantaggio; Ma nelle scaramuccie, et in altri mestieri della militia,
dove piu leggierezza, e prestezza è da richiedersi: loderei più tosto un
cavallo di mediocre taglia, come quelli di Napoli, che si chiamano di due
selle, i Turchi della Natolia, i Villani di Spagna, et alcuni Frisoni (…)”[8]
(...) ale wzrost nie robi małej różnicy, bo wielkie konie są dobre tylko w pojedynczej konfrontacji zbrojnej lub w zwyczajnej bitwie, gdzie trzeba było się pojawić opancerzony w całe uzbrojenie, walcząc z dużą ilością kawalerii: w których przypadkach bardzo ważne jest, aby koń miał przewagę; Ale w potyczkach i innych operacjach wojskowych, gdzie więcej lekkości i szybkości jest wymagane: chwaliłbym szybciej konia średniej wielkości, jak te z Neapolu, które nazywają się „due selle”, Tureckie z Natolii, Hiszpańskie i niektóre Fryzyjskie (…)”
Alessandro Massari w „Compendio dell'heroica arte di cavalleria” (1600) dla formacji arkebuzerów proponuje konie „mezza taglia” (średniego wzrostu) oraz silniejsze konie dla ciężkozbrojnych.[9]
Antonio
Pirro Ferraro w swoim traktacie z 1602 roku także zaprezentował grafikę (Fig. 9) wysokiej
jakości sugerującą wielkość dorosłego człowieka do wielkości konia. W tym
wypadku domyślić się możemy, że mistrz (pieszy) poprawia młodego adepta w
pozycji na koniu.
Fig. 9. Z traktatu Antonio Pirro Ferraro „Cavallo Frenato”.
Dodatkowo Ferraro dodał wskazówkę, jakiej dziś się nie używa, ponieważ dziś w nowoczesnym ujeżdżeniu figury mają jasno zdefiniowane wymiary. To jest dobór wielkości wykonywanych wzorów według wzrostu konia.
„(…) & poi passegiar la mezza volta, più,
& meno larga, secondo la taglia, & intentione del Cavallo (…)”[10]
„(…) i następne przechodzisz mezza volta [pół
piruet], większą lub mniejszą według wzrostu i gotowości konia (…)”
W „La cavalerie françoise et italienne” (1620) autorstwa Pierre de La Noue
znaleźć można grafikę (Fig. 10) gdzie pieszy znów jest o głowę wyższy od konia,
a stopa jeźdźca równa jest z linią brzucha konia.
Fig. 10. „La cavalerie françoise et italienne”- Pierre de La Noue.
Również Lorenzino Palmieri (1625) dodaje ciekawy fragment różnicując czas szkolenia konia według wzrostu.
„Devesi mettere più tempo a fare un cavallo
grande, che un picciolo.”[11]
„Musisz włożyć więcej czasu w zrobienie/przygotowanie konia dużego niż małego.”
John Cruso w „Militarie Instructions for the Cavallrie” (1632) dla kopijnika i kirasjera proponuje konie, co najmniej 15 dłoni (Fig. 11).[12]
"His horse was to be of 15 hand high at
the least, strong, swift, and well managed."[13]
„Jego koń miał mieć co najmniej 15 dłoni wysokości, być silny, szybki i dobrze wytrenowany.”
Dla arkebuzera i karabiniera proponuje konie również nie mniejsze niż 15 dłoni:
"His horse (according to the said edict
of the States) should not be under 15 hand high, being swift and well
managed."[14]
„Jego koń (stosownie do rzeczonego edyktu
Stanów) nie powinien mieć mniej niż 15 dłoni, powinien być szybki i dobrze
wytrenowany”.
Fig. 11. Kopijnik lub kirasjer z dzieła John’a Cruso. Źródło: sothebys.com.
Robert Ward w „Animadversions of Warre” (1638) proponuje również dla kirasjerów konie wysokości co najmniej 15 dłoni.
„(…) his horse is to be fifteene hand high and
upwards (…)”[15]
„(…) jego koń będzie wysokości piętnastu dłoni i więcej (…)”
Arkebuzerzy również powinni posiadać konie 15 dłoni wzrostu, natomiast karabinierzy mniejsze konie „smaller horses”.[16]
John Vernon w „The young horse-man, or, The honest plain-dealing Cavalier” (1644) proponuje dla formacji kirasjerów konie wzrostu około 152 cm.[17]
„(…) a good strong horse of fifteen handfuls
high (…)”[18]
„(…) dobrego silnego konia wysokości piętnastu dłoni (…)”
Dla arkebuzerów i karabinierów również proponuje konie tego samego wzrostu.
„(…) a good
tall horse of fifteen handfuls high (…)”[19]
„(…) dobrego wysokiego konia wysokości piętnastu dłoni (…)”
Giovanni Battista Galiberto w "Il Cavallo da Maneggio" (1650) pisał:
„li più belli, e megliori cavalli devon'essere di mezza taglia, cioè no molto alti, ne molto bassi (…)”[20]
„Najpiękniejsze i najlepsze konie muszą być średniego wzrostu, to znaczy niezbyt wysokie ani bardzo niskie (…)”
Oraz
zawarta w jego dziele grafika
(Fig. 12) przedstawiająca młodego konia wprowadzanego w trening z ludźmi,
którzy są co najmniej o głowę wyżsi od kłębu konia.
Fig. 12. Z traktatu Giovanni Battista Galiberto.
Warto nadmienić, że Galiberto proponuje by wprowadzać konia do zajeżdżania w wieku 3,5-4 lat.[21]
Jacques de Solleysel (1617-1680) w przekładzie William’a Hope z 1717 roku pisze o koniach średniej wielkości, które to zawierają w sobie najwięcej dobrych cech.
„Horses of a middle size have commonly most
Strength, Spirit and Agility, and not one in a hundred but proves good; when of
large Horses not one in thousand.”[22]
„Konie średniej wielkości mają zwykle najwięcej siły, ducha i zwinności, ale nie [tylko] jeden na sto okazuje się dobry [ale więcej]; kiedy z dużych koni nie ma takiego jednego [dobrego] na tysiąc.”
Bardzo ciekawego spostrzeżenia dostarcza nam praca Nicola Santapaulina z 1696 roku, że duże konie nie posiadają już tak dużej lekkości i zwinności.
„Il Cavallo da soldato à mio Giudizio non deve essere nè molto grande, nè
troppo piccolo; Grande, perche oltre l'incommodo di montarvi, e smontarvi
all'occorrenze, vi è, che difficilmente si unisce leggerezza, & agilità in
una macchina grande.
Piccolo, perche oltre lo svantaggio, che si hà nel
combattere sopra un Cavallo piccolo, non potrà mai resistere alla fatica, come
uno di giusta taglia; avendo in Italia per proverbio, che il piccolo fa quello
puole, et il grande quello vuole. Deve dunque esser di giusta altezza, che à
mio giuditio sarà di quarte nove, e mezza in circa di misura Padovana, che
corrisponde alli palmi sei, e mezzo Romani, poco più, ò poco meno.”[23]
„Moim zdaniem Koń dla żołnierza nie może być ani
bardzo duży, ani zbyt mały; Duży, ponieważ oprócz niewygody wsiadania i
zsiadania przez ciebie w razie potrzeby, z trudnością jest połączyć lekkość i
zwinność w dużej machinie.”
Mały,
bo poza wadą walczeniem na małym koniu, nie będzie w stanie oprzeć się
zmęczeniu, jak ten odpowiedniej wielkości; mamy we Włoszech powiedzenie, że mały robi to co może, a duży to co chce. Musi zatem
mieć odpowiedni wzrost, który moim zdaniem będzie wynosić około dziewięć ćwierci i pół Padwańskiej miary, co odpowiada sześciu i
pół dłoniom rzymskim, trochę więcej lub trochę mniej."
Zatem
jeśli przyjąć, że dłoń rzymska to 22.3
cm[24],
to wzrost „średniego” konia przypadnie na około 145 cm.
Nieco wychodzącą poza omawiany okres jest informacja od François Robichon de La Guérinière (1736), by koń przeznaczony do wojny zawierał się od 154/157cm[25] wzrostu (Fig. 13).
„Un Cheval destiné pour la guerre , doit être
de médiocre stature, c'est-à-dire de quatre pieds 9. à 10. pounces de hauteur,
et qui est celle qu'on demande en France dans presque tous les corps de
Cavalerie.”[26]
„Koń przeznaczony do wojny musi być
przeciętnej postury, to znaczy mieć od czterech stóp i 9 do 10 cali wysokości,
co jest wymagane we Francji w prawie wszystkich korpusach kawalerii.”
Fig. 13. Koń przedstawiony w „Ecole de Cavalerie”, książki autorstwa François Robichon de La Guérinière.
Podsumowując zebrane dane z tego okresu możemy pokusić się o zdefiniowanie pojawiających się w źródłach subiektywnych określeń między innymi takich jak: „mały”, „średni”, „duży” czy „rosły”. I przyjąć, że koń około 150 cm wzrostu był zalecany przez ówczesnych jeździeckich mistrzów kawalkatorów.
Poniżej
znajdują się zdjęcia współczesnych jeźdźców na koniach, co umożliwia przybliżone
porównanie relacji wzrostu konia do jeźdźca. Relacja ta jest jednak subiektywna, ponieważ możemy dodać inne czynniki, takie jak wysokość siedziska siodła, szerokość klatki piersiowej konia, pozycja nóg oraz stosunek długości nóg do długości tułowia (który jest nieco inny dla mężczyzny i kobiety).
Koń 155 cm. Jeździec182 cm (Bertus Brokamp), zdjęcie: Ben van Koert
Koń 147 cm. Jeździec 170 cm (Hendrike Weideman).
Koń 153 cm. Jeździec 178 cm (Calijn de Jong).
Koń 168 cm. Jeździec 165 cm (Katarzyna Kliczkowska).
Koń 164 cm. Jeździec 170 cm (Jose Pedro Bernardes) - w siodle z wysokim siedziskiem.
Koń 157 cm. Jeździec 169 cm (Marcin Ruda) - w siodle z wysokim siedziskiem.
Poniżej ten sam jeździec na trzech różnych koniach:
Koń 158 cm. Jeździec 170 cm (Kristian Heinonen)
Koń 147 cm. Jeździec 170 cm (Kristian Heinonen)
Koń 142 cm. Jeździec 170 cm (Kristian Heinonen) - koń z duża klatką piersiową.
Koń 148 cm. Jeździec 180 cm - w raczej wyższym siodle i koń z szeroką kłodą.
I dwa inne ekstremalne przykłady:
Koń 185 cm. Jeździec 164 cm (Zuzanna Rogińska).
Koń 136 cm. Jeździec 163 cm (Katarzyna Żórawska).
BIBLIOGRAFIA:
Siennik, Marcin. „Lekarstwa doświadczone, które zebrał uczony lekarz pana Jana Pileckiego, któremu są przydane lekarstwa końskie z cwiczeniem tego lekarza. Przydaliśmy y figury zioł rozmaitych ku lekarstwu z ziołkami dostatecznemi sprawione, teraz znowu na światło wydane.” Kraków; Łazarz Andrysowic, 1564.
Hottó, Éva. "DEKONSTRUKCIÓ ÉS REKONSTRUKCIÓ A XVII - XVIII. századi magyar férfi öltözetek jellemző szabásformáinak rekonstrukciós elemzése", Sopron, 2014.
Komlos, John. "European Heights in the Early 18th Century", ECONSTOR, Munich Discussion Paper, No. 2005-5.
Hau, Michael. "An Anthropometric History of Early-Modern France". Munich Discussion Paper No. 2003-10.
Guérinière, François. "École de cavalerie", Tom I, Paryż; Jacques Guérin, 1736.
Sikora, Radosław. „Wypisy Źródłowe do Dziejów Husarii”, Wydanie pierwsze, Częstochowa; 3DOM, 2020.
Woliński, Janusz. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, Sposoby i porządek obrony Rzpltej podczas wojny tureckiej (marzec 1676 r.), w: Przyczynki do wojny 1676 r., (dalej: PHW) 2, z. 1 (1930).
Chiovelli, Renzo. "Tecniche costruttive murarie medievali. La Tuscia", Roma, L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2007.
Ferraro, Pirro Antonio. Cavallo frenato di Pirro Antonio Ferraro,... diviso in quatro libri. Precede l'opera di Gio. Battista Ferraro,... dove si tratta il modo di conservar le razze,... disciplinar cavalli e il modo di curargli. Neapol; Antonio Pace, 1602.
Palmieri, Lorenzino. Perfette regole, et modi di caualcare di Lorenzino Palmieri fiorentino. Wenecja; Barezzo Barezzi, 1625.
Wójcicki, Władysław. "Biblioteka Starożytna Pisarzy Polskich", Tom III, Warszawa; s. Olgenbrand 1854, „Gospodarstwo”.
Santapaulina, Nicola. L'arte del cavallo. Padwa; Stamperia del Seminario, 1696.
Caracciolo, Pasqual. La gloria del
cavallo. Venice: Gabriel Giolito, 1587.
Corte, Claudio. Il cauallarizzo. Wenecja; Giordano Ziletti,
1562.
Massari, Alessandro. Compendio dell'heroica arte di caualleria del sig. Wenecja; Francesco Bolzetta, 1600.
Galibero, Battista. "IL CAVALLO DA MANEGGIO". Wiedeń; GIOVAN GIACOMO 1650.
Ward, Robert. "Animadversions of warre", Londyn; Iohn Dawson 1639.
Hope, William. The Compleat Horseman. Londyn; J.B., 1717.
Vernon, John. "The young Horse-man", London; Andrew Coe, 1644.
Cruso, John. "Military Instructions for the Cavalry", Cambridge; Universitie of Cambridge, 1644.
REFERENCJE:
[1] Siennik,
s.187.
[2] Wójcicki, s. 328.
[3] Sikora,
s.28.
[4] Woliński,
s.146.
[5] Hottó,
s.24; Komlos, s.12-13; Hau, s.21-22.
[6] journals.openedition.org/insitu/11976
[7] Corte, s.94.
[8] Caracciolo, s.223.
[9] Massari, s.13.
[10] Ferraro, s.53.
[11] Palmieri, s.5.
[12] Cruso, s.29.
[13] Cruso, s.28-29.
[14] Cruso, s.31.
[15] Ward, s.292-293.
[16] Ward, s.293.
[17] Jeśli przyjąć, że dłoń (hand) to 10,16 cm.
[18] Vernon, s.9.
[19] Vernon, s.9.
[20] Galiberto, s.63.
[21] Galiberto, s.10-12.
[22] Hope, s.187.
[23] Santapaulina, s.173-174.
[24] Chiovelli, s.133.
[25] Używając miar sprzed Rewolucji Francuskiej. https://en.wikipedia.org/wiki/Units_of_measurement_in_France_before_the_French_Revolution
[26] Guérinière, s.272.
