Ostrogi w owym czasie z włoskiego zwane „sproni”[1], z anglieskiego „spurs[2]”, z francuskiego „éperons”[3], a z niemieckiego „sporen”[4].
Poniższy wpis
to jedynie wycinek ze sposobu postepowania z ostrogami zalecanymi w XVI-XVII
wiecznych dziełach. Warto jednak przytoczyć kilka ciekawych fragmentów, by
zrozumieć podejście do nich ówczesnych ludzi i na koniec pokazać, jaki typ
ostróg był preferowany.
Tutaj również
wybrane fragmenty pochodzą jedynie z dzieł mistrzów jeździectwa, jako źródło wiedzy
najbardziej kompetentne.
Warto zacząć
od cytatu jeździeckiej sławy Federico Griosne:
„Però quando tenerete lo staffile di fopra il genocchio, verrà à
cavalcarsi più lungo, et affettato mirando ciascuna punta de vostri piedi al
dritto della punta dell'orecchia del cavallo, & non al dritto della spalla,
come alcuni dicono, perche sarebbe falfo; Questa foggia di cavalcare, con lo
staffile di sopra il genocchio, antichamente era più da galante, & in uso,
per causa che i cavalieri, à quel tempo usavano molto i cavalli armati di
barde, & bisognava (per arrivare al ventre di quelli) che i sproni fossero
lunghi circa un palmo (…)”[5]
„Jendak kiedy trzymasz puślisko powyżej kolana [przed kolanem],
będziesz jeździł z dłuższymi [pusliskami], i nienaturalnie kierując każdy
czubek stóp w prostej [linii] z uchem konia, a nie w prosto z łopatką, jak
niektórzy mówią, ponieważ byłoby to błąd; Ten sposób jazdy z puśliskiem nad
[przed] kolanem był w starożytności bardziej elegancki i używany, ponieważ
jeźdźcy w tym czasie używali koni bardzo uzbrojonych w barde [koński pancerz] i
było to konieczne (aby dostać się do ich brzucha [boków konia]), które ostrogi
miały długość około dłoni [26,37 cm] (...)"
Fragment ten mówi nam, że już za
czasów, gdy Grisone napisał swój traktat (1550) sposób jazdy z długimi nogami
był zarzucany, oraz że to dosiad determinował długość szyjki ostrogi.
Powyżej dosiad i typ ostróg odrzucany przez Federico Grisone oraz Cesare Fiaschi.[6] Grafika z „Die Heiligen Drei Könige mit Gefolge”- 1450-1455
Pasqual
Caraciolo w 1566 krytykuje poprzednie pokolenia, za wprowadzanie ostróg zbyt
późno w trening młodego konia:
„Ma nell'uso di essi sproni peccavano già gli antichi, iquali nõ gli
davano mai, fin che il Cavallo non fusse stato intendente di tutti gli ordini,
onde avvenia, ch'egli lungamente assicurato con l'aiuto della bacchetta, e de i
calcagni piani, al novo sentire delle spronate divenia vitioso; e quanto più
era attempato in possanza, e robustezza, più restava incorretto, perche come
sbigottito per le novelle punture, e confuso della volontà del Cavaliere,
spesso andava à traverso, over à salti, ò trahea calci;”[7]
„Ale w używaniu tych ostróg starożytni grzeszyli, których mu nigdy nie dawali, dopóki koń nie był opanowany we wszystkich zasadach/ćwiczeniach, stąd miało miejsce, że długo pomagano sobie za pomocą palcata, i piętami [bez ostróg], nowe wyczucie [przez konia] ostróg dodaje wigoru; i kiedy był bardziej powodowany z mocą, i siłą, tym bardziej pozostawał niepoprawny, jakby zszokowany [koń] nowymi ukłuciami [ostróg], i zdezorientowany wolą jeźdźca, często szedł w bok, nawet skakał lub kopał;”
Ciekawy
fragment, co do typu ostróg używanych w początkowej fazie zajeżdżania konia znajdujemy
w dziele Krzysztofa Dorohstajskiego z 1603 roku:
„Do którego takiego czwałania już będą ostrogi potrzebne, zwłaszcza na
przyleniwszego, jednakże z bodźcem tępym i szerokim, aby w uderzeniu tępieniem raczej
się koń postraszył, aniżli zabodzeniem.”[8]
Tą myśl rozwija Lorenzino
Palmieri w 1625 roku opisując początek treningu z ostrogami:
„Il cavallo deve farsi con lo sprone, e castigarsi quando fallisce, et avvertire, che quando si maneggia, si appicchi con esso tanto, che lo riceva per aiuto, et che per quello aiuto risponda allegramente senza dispetto, e senza accorarsi, e questa è la maggiore difficoltà, che consista nella Cavalleria. E questi sproni devono esser a bottone, perche tali sproni non aviliscono, ne accorano il cavallo, ma faranno che egli si correggerà d'ogni errore, e se li darà più facilmente l'intelligentia delli sproni, et per assai, che il Cavaliero si accendesse di collera, e battesse impetuosamente, non si accorerà, come farebbe per li sproni con le ruote pungenti. Et il sprone a bottone tiene il cavallo ubbidiente, che havendo preso l'intelligenza delli sproni saprà fare ogni cosa. Lodo, che poi si cavalchi con ogni sprone per assai, che punga, perche all'hora non bisognerà altro, che cennarlo, che effendo lui intelligente del sprone vi risponderà ad ogni minimo cenno. Adunque alli principi per far nascere questi buoni effetti servitevi delli detti sproni a bottone, et con quelli farete il vostro cavallo sofferente, corretto, giusto et animoso.”[9]
„Koń musi być robiony [ćwiczony] z ostrogą, i karany, gdy popełnia błędy, i informuję, że kiedy [koń] jest maneżowany, aplikuj ją [ostrogę] dużo, że otrzymuje ją, jako pomoc, i na tę pomoc odpowiada wesoło bez złośliwości, i bez żalu, i to jest największa trudność, na której polega jeździectwo. I te ostrogi muszą być obłe, ponieważ ostrogi te nie uszkadzają, nie ranią konia, ale zmuszą go do skorygowania każdego błędu i ułatwią zapamiętanie [pomocy] ostróg przez długi czas, że sam jeździec gdyby zapalił się ze złości i bił gwałtownie [ostrogami], nie będzie mu przykro [jeźdźcowi], jak by to robił ostrogami z ostrymi kółkami. A ostroga obła trzyma posłusznie konia, [będzie] pamiętał o ostrogach, będzie wiedział jak wszystko wykonać. Chwalę, że jeździsz z ostrogami przez długi czas, że je dodajesz, ponieważ nie będziesz musiał nic więcej robić, jak tylko o tym [koniowi] przypomnieć, która pamięć o ostrodze sprawi, że zareaguje na każdy najmniejszy znak. Dlatego do zasad, które mają rodzić te dobre efekty używaj wspomnianych ostróg obłych, a z ich pomocą sprawisz, że twój koń będzie tolerancyjny [?], poprawny, właściwy i pełen ducha.”
Polskie źródła nie dają nam tak rozwiniętych
opisów, lecz kilka fragmentów będzie pomocnych przy zrozumieniu podejścia
ówczesnych.
I znów Dorohstajski:
„(…) gdyż z zapalczywości tak wiele jeździec w jednej godzinie zepsuje,
jako w tysiąc ledwie potem naprawić może, przez co na takim jeżdżąc ostróg mieć
nie pozwalam (…)”[10]
W „Gospodarstwo jezdeckie, strzelcze, y mysliwcze…” (1600 ?) możemy dowiedzieć się, że:
„Ostrogi: Aby czułemu groziły, a leniwego dobrze sięgały, ma jeździec mieć.”[11]
Oraz:
„(…) Usarz tedy pół botka pośrzodkiem w strzemieniu nogę przy końcu jednak ku przodkowi napiętkiem ku dołowi, i koniowi dzierzeć ma. Ale tak jakoby go i najmniej ostrogami bez potrzeby nie tchnął (…)”[12]
Ówceśni
zdawali sobie również sprawę z niuansów, jakie niesie za sobą działanie tego
narzędzia:
„Non continuate a battere il cavallo con uno sprone solo; perche con
ciò se gl'insegna a mirare i fianchi.”[13]
„Nie udarzaj konia tylko jedną ostrogą; ponieważ tym uczysz go [konia]
patrzenia na [swoje] biodra.”
Battista Galiberto (1650) pisze,
by nie nadużywać tej pomocy jeździeckiej:
(…) Non si
deve in alcun modo dare molte speronate al cavallo, perche le molte speronate
l'aviliscano, e li fanno perder la forza, & volontà, e diventà restivo, mal
creato, e fà li calli duri alli fianchi, che poi non li curà più, e non ne fà
stima; è però li castighi devon' essere temperati con misura per conoscer' il
cavallo, & il cavagliero sia chiamato virtuoso, savio, e valoroso in tal
virtù; (…)”[14]
(...)
W żaden sposób nie wolno ci dawać koniowi wiele razy ostrogi, ponieważ wiele aplikacji
ostróg go zniechęca i sprawia, że traci siłę i wolę, i stanie się niechętny, źle ukształtowany i utworzą
się twarde odciski na bokach, których się już nie wyleczy i nie będzie
respektował [ostróg]; jednakże kary muszą być ograniczone z miarą, aby rozpoznać
konia, a jeździec był nazywany cnotliwym, mądrym i dzielnym w tej cnocie; (...)
"
Na drugą
jednak rękę koniecznie należy dodać fragment, gdzie przy koniach leniwych
zalecano ostre ich traktowanie.
„(…) Ma'un cavallo che fusse duro,
& pigrissimo, ai sproni, & difficile alle volte radoppiate, quando fa
incavallar le braccia, voi sdegnosamente in luogo stretto, ò veramente nella
campagna, voltandolo con quella furia, che se ne può cavare, senza pausa niuna
lo batterete continuamente di sproni, cosi come si suol aiutare, & tanto
spesso, che da i lati appresso le cegne se gli faccia sangue.”[15]
"Ale kiedy koń byłby oporny i nie odpowiadał na ostrogi oraz byłby trudny w redoppi [współczesny piruet], kiedy krzyżuje nogi, powinieneś lekceważąco w miejscu ciasnym lub w polu obracać z jak największa furią i bez przerwy będziesz uderzał ostrogami, jak zwyczajną pomocą, i tak często, że z boków poniżej popręgu, aż pojawi się krew."
Federico Grisone dodaje jednak
pod koniec swojego dzieła, że takie działania to ostateczność i należy się tego
wystrzegać i używać kary sprawiedliwie i z rozmysłem.[16]
A taką opinię
zawarł w swojej książce Alois Podhajsky w 1967.
„The spur should be used only in
advanced stage of trainig, and only when required reinforce the pushing aids.
The use of the spurs is last resort and, as with other things in life, the last
resort should be reserved for emerygencies. The spur should touch the horse’s
side with an increased pressure of the leg and the application should be
discontinued the moment the aid has obtained the required result. The spur
should never be used sharply as an aid, becouse it would then no longer be an
aid but a punishment.”[17]
„Ostroga powinna być używana,
tylko na zaawansowanym poziomie treningu, i tylko wtedy, gdy sygnał pchający
wymaga wzmocnienia. Użycie ostróg jest ostatecznością i podobnie jak w
przypadku innych rzeczy w życiu, ostateczność należy zarezerwować na nagłe
wypadki. Ostroga powinna dotykać końskiego boku zwiększającym się naciskiem
nogi, a aplikowanie należy przerwać w momencie, gdy pomoc uzyska wymagany
efekt. Ostrogi nigdy nie powinna być używana ostro, jako pomoc, ponieważ nie
byłaby to już pomoc, ale kara.”
Alois Podhajsky wskazuje również, że ostrogi powinny być zamocowane na odpowiedniej wysokości, by mieć możliwość zastosowania ich bez przesadniej zmiany pozycji ciała.
„The spurs, which reinforce the leg aids, should be fastened to the boots in such a way that the rider should be able to touch the horse behind the gitrhs without rising his heel. At the Spanish Riding School the traditional spur is turned upwards as the Lipizzaners are relatively small and spur turned down might induce the rider to rise his heel in order to touch the horse.”[18]
„Ostrogi, które wzmacniają
pomoc nogi, powinny być przymocowane do butów w taki sposób, aby jeździec mógł
dotknąć konia za popręgiem bez podnoszenia pięty. W Hiszpańskiej Szkole Jazdy
tradycyjna ostroga jest skierowana do góry, ponieważ Lipicany są stosunkowo
małe, a ostroga skierowana w dół może skłonić jeźdźca do podniesienia pięty, by
dotknąć konia.”
Poniżej zbiór przedstawień typów ostróg wybranych jedynie z traktatów jeździeckich i zalecanych przez ówczesnych mistrzów.
REFERENCJE:
[1] Tobey,
s.109.
[2] Markham,
s.75.
[3] Noue, s.142.
[4] Künstlicher,
s.43.
[5] Tobey,
s.108-110.
[6] Tobey, s.108-110; Fiaschi, s.105.
[7] Caraccioo, s.385.
[8] Dorohstajski, s.97.
[9] Palmieri, s.7.
[10] Dorohstajski, s.94.
[11] Wójcicki, s.318.
[12] Wójcicki, s.320.
[13] Palmieri, s.35.
[14] Galiberto s.57.
[15] Tobey, s.238.
[16] Tobey, s.357, s.XXI.
[17] Podhajsky, s.58.
[18] Podhajsky, s.247.
BIBLIOGRAFIA:
Tobey, Elizabeth. Federico Grisone's "The Rules of Riding". Tempe, Arizona: ACMRS, 2014.
Markham, Gervase. Cavalarice. Or the English horseman: contayning all the art of horsemanship, asmuch as is necessary for any man to vnderstand, whether hee be horse-breeder, horse-ryder, horse-hunter, horse-runner, horse-ambler, horse-farrier, horse-keeper, coachman, smith, or sadler. Together, with the discouery of the subtil trade or mystery of hors-coursers, and an explanation of the excellency of a horses vnderstanding. London: E. Allde for E. White 1617.
Noue, Pierre. La cavalerie françoise et italienne, ou, L'art de bien dresser les chevaux, selon les preceptes des bonnes écoles des deux nations: tant pour le plaisir de la carriere, et des carozels que pour le service de la guerre. Lyon, Morillon, 1620.
Johann, Fayser. Künstlicher Bericht und allerzierlichste Beschreybung des edlen, uhesten, unnd hochberümbten Ehrn Friderici Grisonis neapolitanischen hochlöblochlin Adels. Warburg, Getruckt zu Augspurg, 1573.
Caracciolo, Pasqual. La gloria del cavallo. Venice: Gabriel Giolito, 1587.
Dorohostajski, Krzysztof. Hippika to jest księga o koniach. Kraków; Czas, 1861.
Palmieri, Lorenzino. Perfette regole, et modi di caualcare di Lorenzino Palmieri fiorentino. Wenecja; Barezzo Barezzi, 1625.
Wójcicki, Władysław. "Biblioteka Starożytna Pisarzy Polskich", Tom III, Warszawa; s. Olgenbrand 1854.
Galibero, Battista. "IL CAVALLO DA MANEGGIO". Wiedeń; GIOVAN GIACOMO 1650.
Podhajsky, Alois. "The complete training of horse and rider", Londyn; HARRAP 1967.
Fiaschi, Cesare. „Trattato dell'imbrigliare, maneggiare, et ferrare cavalli”. Wenecja, Somascho, 1598.
